ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ[1]
Σεβασμιώτατε Αρχιεπίσκοπε και ποιμενάρχα μας,
Κυρίες καὶ κύριοι εκπρόσωποι των αρχών,
Συνάδελφοι όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης,
Αγαπητοὶ μαθητές και μαθήτριες
Κάθε χρόνο την 30η Ιανουαρίου η Εκκλησία αλλά και η εκπαιδευτική κοινότητα τιμά πανηγυρικὰ μὲ τὴν τέλεση της θείας λειτουργίας, της αρτοκλασίας, την εκφώνηση σχετικής ομιλίας και άλλες εκδηλώσεις τους τρεις Ιεράρχες, όπως είναι γνωστοί οι Άγιοι: Βασίλειος Καισαρείας ο Μέγας, Γρηγόριος Κωνσταντινουπόλεως ο Θεολόγος και Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως ο Χρυσόστομος. Ένας λόγος για πνευματικά αναστήματα του μεγέθους των Οικουμενικών Διδασκάλων είναι δύσκολο έργο. Υπάρχει πληθώρα καλύτερων κειμένων, η βιβλιογραφία που τους αφορά είναι κυριολεκτικά απέραντη και οι δυνάμεις μας περιορισμένες. Ωστόσο τολμούμε να απευθυνθούμε στην αγάπη σας κατόπιν προτροπής, από το χρέος μη κινούντες, για να θυμηθούμε τον Αλεξανδρινό ποιητή μας.
Η εορτή των Αγίων καθιερώθηκε τον ΙΑ΄ αιώνα επί Αλεξίου Κομνηνού από τον Ιωάννη Μαυρόποδα, επίσκοπο Ευχαΐτων. Είναι κοινή για τους τρεις Πατέρες της Εκκλησίας σ’ ένα μήνα που εορτάζουν χωριστά και οι τρεις. Οι δύο λόγω της κοίμησης τους (1 Ιανουαρίου του 379 μ.Χ. ο Βασίλειος, 25 Ιανουαρίου του 389 μ.Χ. ο Γρηγόριος) και ο Χρυσόστομος την 27η Ιανουαρίου, λόγω της ανακομιδής των ιερών λειψάνων του. Με την κοινή εορτή και ακολουθία έληξε η έριδα μεταξύ των λογίων του ΙΑ΄ αιώνα για την υπεροχή κάποιου από τους τρεις έναντι των άλλων.[2] Τονίζω ότι η διαμάχη αφορούσε τους λογίους και την αποτίμηση των γραπτών έργων των Αγίων, αφού η Εκκλησία τους τιμά αδιακρίτως.
Στην νεότερη εποχή καθιερώθηκε ως γιορτή των ελληνικών γραμμάτων από εκπαιδευτικούς, τη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1843-1844. Ο λόγος καθιέρωσης της γιορτής πρέπει να αναζητηθεί στα ιδεολογικά πλαίσια της εποχής περί ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.[3] Αρχικά είχε οριστεί η ίδια μέρα ως η κατάλληλη για τέλεση αρχιερατικού μνημοσύνου με σχετικό λόγο για τους ευεργέτες και τους καθηγητές του Πανεπιστημίου. Τελικά το 1911 η πολιτεία την εδραιώνει με νόμο (υπ’ αριθμ. 3823) και αυτή, μεταξύ των άλλων εορτών του Πανεπιστημίου. Ωστόσο, η γιορτή προϋπήρχε στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης τουλάχιστον από το 1828 (ή και 1805), στην Ιόνιο ακαδημία από το 1826, στη Μεγάλη του Γένους Σχολή από το 1865.[4]
Καθένας από τους Αγίους διακόνησε με τον τρόπο του την Εκκλησία και κατά συνέπεια την παίδευση των ανθρώπων. Βασικὰ ήταν διορθωτὲς των ηθών και οικοδόμοι ψυχών.[5] Ο Μέγας Βασίλειος, με τη δογματική διατύπωση, τη διοικητική δεξιοτεχνία, την απαράμιλλη φιλανθρωπία, τη λειτουργική λαμπρότητα. Ο Γρηγόριος, με τους αντιαιρετικούς αγώνες, την ακριβή θεολογική γλώσσα, την ποιητική ευαισθησία και το θυσιαστικό πνεύμα. Ο Ιωάννης, με την ρητορική δεινότητα, το ερμηνευτικό βάθος, την τόλμη και το ιεραποστολικό έργο. Όλοι κατείχαν σε κάποιο βαθμό όλα τα παραπάνω χαρίσματα και τα αποκάλυψαν στον κατάλληλο χρόνο. Γιὰ κάποιους αρκούν αυτὰ για να τους τιμούν ως φιλοσόφους και κοινωνικοὺς ἐργάτες. Όμως η Εκκλησία τιμά τον ολοκληρωμένο, θεωμένο άνθρωπο στο πρόσωπό τους.
Αυτό που ανέδειξαν και οι τρεις Αρχιερείς είναι η αλληλεπίδραση του ελληνικού πολιτισμού με το χριστιανισμό. Χρησιμοποίησαν το ένδυμα του ελληνικού λόγου και τους όρους της φιλοσοφίας για να εκφράσουν το νέο περιεχόμενο της Χριστιανικής διδασκαλίας, να διατυπώσουν το δόγμα και να διαμορφώσουν τη λατρεία.[6] Πιθανότατα, το αρχαίο θέατρο και η τέχνη γενικότερα επηρέασαν τη δομή των κειμένων της Θείας Λειτουργίας που διασώζονται υπό τα ονόματα και των τριών Αγίων, αν και η μία δεν είναι πλέον σε χρήση.[7]
Ακούγεται πολλές φορές, λανθασμένα κατά τη γνώμη μου, ότι οι Κληρικοί αυτοί συνέδεσαν τον Ελληνισμό με τον Χριστιανισμό. Όμως, ο Χριστιανισμός εξαρχής χρησιμοποίησε τον ελληνικό λόγο και τις ελληνικές κατηγορίες σκέψεως, για να εκφράσει και να διατυπώσει το νέο μήνυμα που έφερε. Τα βιβλία της Καινής Διαθήκης γράφτηκαν στην ελληνιστική κοινή γλώσσα. Η Παλαιά Διαθήκη είχε μεταγλωττιστεί από τους Εβδομήκοντα πριν τη Γέννηση του Χριστού. Οι απόστολοι κήρυξαν προφανώς στα ελληνικά ανά τον κόσμο (κυρίως ο απόστολος των Εθνών και φωτιστής της Κρήτης Παύλος). Οι Πατέρες έγραψαν στην ελληνική τα έργα τους, τη λειτουργία, ύμνους και ευχές (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξε αξιόλογη πατερική γραμματεία σε άλλες γλώσσες, όπως τη συριακή και τη λατινική.)[8]
Ήταν φυσικό να χρησιμοποιηθεί ο ελληνισμός σαν όχημα των νέων μηνυμάτων του Χριστιανισμού. Ήταν το περιρρέον κλίμα. Ο πολιτιστικός χώρος όπου ανδρώθηκε. Η υψηλή βαθμίδα, όπου τέθηκε σαν λύχνος, ώστε να φωτίσει τον κόσμο. Οι τρεις Ιεράρχες, μέτοχοι της ελληνικής παιδείας και ποτισμένοι ως το κόκαλο με τον υψηλό πολιτισμό, συνέχισαν απλά και φυσικά την παράδοση. Χωρίς επιτήδευση στα συγγράμματα τους συναντάμε παραθέματα απ’ όλη την κλασική γραμματεία. Άλλωστε, οι ίδιοι έλαβαν την εγκύκλιο ελληνική παιδεία (επιστήμες, ρητορεία, φιλοσοφία), οι μεν Βασίλειος και Γρηγόριος στην Αθήνα, ο δε Ιωάννης στην ελληνική Αντιόχεια και μάλιστα με εξαιρετικές επιδόσεις στις σπουδές τους. Η γλώσσα, η δομή, η αισθητική, οι ιδέες δείχνουν το ζύμωμα τους με τον ελληνικό πολιτισμό και την ορθόδοξη παράδοση της καθ’ ημάς Ανατολής. Ταυτοχρόνως μορφώθηκαν κατὰ Θεὸ στα μεγάλα μοναστικὰ κέντρα της εποχής τους δείχνοντας την ανάγκη συνυπάρξης της θείας με την ανθρώπινη σοφία.
Τότε, αφού ήταν απλώς συνεχιστές μιας παράδοσης, γιατί τιμώνται τόσο; Μα, εκτός από τη σημασία που έχει η διατήρηση και η συνέχεια της παράδοσης, οι τρεις Ιεραρχες δεν υπήρξαν απλώς συνεχιστές και συντηρητές αλλά ήταν αυτοί που την εμπλούτισαν και που ανέδειξαν περισσότερο από κάθε άλλο το διάλογο Ελληνισμού και Χριστιανισμού, τόσο ώστε στις μέρες μας να εκλαμβάνεται ο Ελληνισμός ως αξεδιάλυτο στοιχείο της Ορθοδοξίας, στοιχείο που, αν αφαιρεθεί, χάνεται ένα ουσιαστικό κομμάτι της.[9] Συνέχισαν ανεπιτήδευτα την παράδοση της σωστής χρήσης των επιτευγμάτων του ανθρώπου, χωρὶς να επιτρέπουν τη μόλυνση τοὺς απὸ το δηλητήριο της αμαρτίας. Γνώριζαν οι θαυμάσιοι να αξιολογούν και να τοποθετούν στην αρμόδια θέση την ανθρώπινη σοφία και γνώση, που δεν οδηγεί αναγκαστικὰ στα Θεό. Είναι γνωστὸ ότι η μεθοδολογία για την προσέγγιση του Ακτίστου διαφέρει ριζικὰ απὸ τη γνώση του κτίστου.
Τιμώνται, επίσης, οι Άγιοι διότι υπερασπίστηκαν σθεναρά το δικαίωμα των Χριστιανών στην κλασική παιδεία όταν αυτό αμφισβητήθηκε. Ο συμμαθητής των δύο, αυτοκράτορας Ιουλιανός ο Παραβάτης, θεώρησε ότι οι Χριστιανοί δεν έπρεπε να μορφώνονται ελληνικά, διότι τάχα δεν καταλάβαιναν τη φιλοσοφία που μόνο ένας εθνικός, ειδωλολάτρης κατανοούσε.[10] Νόμιζε ότι έτσι υπερασπίζεται τον Ελληνισμό(!) και θεωρούσε τον εαυτό του πνευματικό άνθρωπο επειδή διάβαζε και έγραφε αλλά δεν κατανοούσε. Στον αντίποδα βρίσκονται οι Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας! Συμβουλεύει ο Μέγας Βασίλειος στο λόγο του Προς τους νέους πώς να ωφεληθούν από τους ελληνικούς λόγους, να διαλέγουν τα ωφέλιμα αποφεύγοντας τα βλαβερά από τα συγγράμματα των αρχαίων συγγραφέων, φιλοσόφων και ποιητών, όπως η μέλισσα που γυρνάει από λουλούδι σε λουλούδι ή σαν να κόβουν το τριαντάφυλλο αποφεύγοντας τα αγκάθια, θυμίζοντας έντονα στην εκλεκτικότητα τα αρχαιοελληνικά έργα και αποπνέοντας το ελεύθερο ελληνικό πνεύμα. Θυμίζει ο Γρηγόριος ότι η παιδεία είναι για μας το μέγιστο των επι γης αγαθό. Στην προσπάθεια του να υπερασπιστεί την κλασική παιδεία για τους χριστιανούς ο άγιος Ιωάννης διακρίνει μεταξύ πίστεως και επιστήμης και ευφυώς τις συγκρίνει. Ο ιατρός δεν οφείλει να πιστεύει την ειδωλολατρία για να θεραπεύσει, ούτε ο κάτοχος της επιστημονικής γνώσης γίνεται αυτόματα κοινωνός και της ασέβειας. Το συμπέρασμα εξέρχεται αβίαστα. Ο δάσκαλος δεν είναι αναγκασμένος να δέχεται την πλάνη των ειδώλων για να διδάξει τα αρχαία κείμενα. Εδώ θα τολμούσαμε να πούμε ότι αυτό είναι ένα άριστο μέτρο και για τον τρόπο αντιμετώπισης των σύγχρονων ανακαλύψεων των επιστημών και μάλιστα στο χώρο της Βιοϊατρικής.[11]
Η στάση των Αγίων απέναντι στον Ιουλιανό άνοιξε το δρόμο για μια παιδεία στην οποία μπορούν να μετέχουν όλοι, χωρίς αποκλεισμούς. Η θεωρία αυτή, ότι η παιδεία είναι για λίγους, πολλές φορές φτάνει ως τις μέρες μας με διάφορες μορφές. Η εξειδίκευση και ο κατακερματισμός της γνώσης, το πλήθος και η μονομέρεια των πληροφοριών από ανεξέλεγκτες επιστημονικά πηγές, οι τεχνοκρατικές και ωφελιμιστικές αντιλήψεις πολλές φορές υπερισχύουν της γενικής ή της ανθρωπιστικής καλλιέργειας των ανθρώπων. Αποκλεισμοί που έχουν διάφορες αιτίες υπάρχουν δυστυχώς και στις μέρες μας ή επιχειρούνται να επιβληθούν. Έτσι όμως περιορίζεται η πνευματική συγγένεια των ανθρώπων και των τομέων του επιστητού, γίνεται η παιδεία εκλεκτική σε επικίνδυνο βαθμό και στενεύουν οι ορίζοντες αντίληψης των πραγμάτων με αποτέλεσμα να ανθεί ο φανατισμός. Μετά την επαφή του Χριστιανισμού με την ελληνική παιδεία, η δεύτερη πλατύνεται, γίνεται ωφέλιμη, αποκτάει αρετή, διδάσκεται την ταπείνωση, αναβαπτίζεται, εξέρχεται οικουμενική και περιλαμβάνει τον κόσμο, τους μετόχους της, μακριά από απομονωτισμούς και αποκλεισμούς.
Τελικά, η ανάδειξη της σχέσης, του γόνιμου διαλόγου, της αντιπαράθεσης αλλά και της πρόσληψης στοιχείων του Ελληνισμού, αλλά και της σάρκας κάθε πολιτισμού, από την Εκκλησία, που μας θυμίζει την πρόσληψη της ανθρώπινης φύσης και της ένωσης με τη θεία στο ένα πρόσωπο του Χριστού, είναι ο λόγος της τιμής προς τους τρεις φωστήρες της τρισηλίου Θεότητος. Το αρχαιοελληνικό πνεύμα μπολιασμένο με το ορθόδοξο ήθος, η δυναμική της εκκλησιαστικής κοινωνίας και η ανάδειξη της αξίας κάθε ανθρώπινου προσώπου.Η ωφέλεια μιας παιδείας ανοιχτής, ενός πολιτισμού οικουμενικού, που χωράει όλους όσοι θέλουν να ενταχθούν σ’ αυτόν ελευθέρα. Η πνευματική αρετή συζευγμένη με την αληθινή σοφία. Άλλωστε οι αρχαίοι φιλόσοφοι, ήδη έλεγαν ότι η επιστήμη που χωρίζεται απὸ την αρετὴ είναι πανουργία και οχι σοφία.
Δεν έκαναν λάθος οι πρόγονοι μας που θεώρησαν προστάτες των Γραμμάτων τρεις κληρικούς, ο φωτισμός στον τόπο μας τους είχε συχνά πρωτεργάτες. Δεν κάνουμε λάθος και εμείς που θέλουμε να εμπνευστούμε απ΄ αυτούς, να οικειοποιηθούμε τη χάρη τους. Διὀτι είναι όντως πρότυπα για μίμηση οι τρεις Ιεράρχες. Πρότυπα για όλους μας, κληρικούς, λαϊκούς, εκπαιδευτικούς, μαθητές. Πρότυπα σοφίας, ευσέβειας, αρετής, ανοιχτού πνεύματος, αληθινής παιδείας. Ας έχουμε την ευχή τους στο έργο μας.
[1] Πανηγυρικός λόγος (30/1/2015) του Γεωργίου Ε. Σαμουράκη, Θεολόγου (M.Th.), καθηγητή Πρότυπου Πειραματικού Γενικού Λυκείου Ηρακλείου, στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Μηνά Ηρακλείου.
[2] Ενδεικτικά για τις βιογραφίες : Π.Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τομ. Γ΄, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1987 και Θ. Δετοράκη, Βυζαντινή Φιλολογία, τομ. Α΄, εκδ. Δοκιμάκης, Ηράκλειο Κρήτης 2011 (σ. 248 κ.εξ. για τον Μ. Βασίλειο, σ. 273 κ.εξ. για τον Γρηγόριο και σ. 380 κ. εξ. για τον Ιωάννη)
[3] Έφη Γαζή, Ο δεύτερος βίος των Τριών Ιεραρχών, Μια γενεαλογία του «Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», εκδ. Νεφέλη/Ιστορία, Αθήνα 2004, σ.34-36
[4] Έφη Γαζή, ο.π., σ. 88 κ.εξ. ως σ. 116
[5] Γ΄ ωδή, β΄ κανόνας
[6] Β. Τατάκη, Η συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική σκέψη, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
[7] Ι. Φουντουλη, Ἡ θεία Λειτουργία Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Εἰσαγωγικά προβλήματα. Ἀνάτυπο ἀπό τόν τόμο τῶν Πρακτικῶν τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου «Μνήμη Ἁγίων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καί Μεγάλου Φωτίου Ἀρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως», Θεσσαλονίκη 1994, σ. 180. Επίσης Ἡ θεία Λειτουργία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Εἰσαγωγή – Κείμενον ὑπό Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Πρωτοπρεσβυτέρου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 6.
[8] Μ. Φούγια, Το ελληνικό υπόβαθρο του Χριστιανισμού, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1994
[9] Γ. Φλορόφσκι, Οι Ανατολικοί πατέρες του 4ου αιώνα, εκδ. Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006
[10] Για τη σύγκρουση έχουν γραφτεί πολλά μεταξύ των οποίων ελάχιστη συμβολή και η υπό κρίση ημετέρα διδακτορική διατριβή.
[11] Κατά Ιουδαίων Α΄ PG 48, 854 Καὶ πῶς σέ τις τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης αὐτῆς ἕνεκα δεισιδαίμων ἄνθρωπος Ἑλλήνων θεοῖς οὐχ ἑλκύσει προσκυνῆσαι ῥᾳδίως; Καὶ γὰρ ἐκεῖνοι πολλὰ πολλάκις διὰ τῆς αὐτῶν τέχνης νοσήματα ἀπήλασαν, καὶ πρὸς ὑγίειαν τοὺς κάμνοντας ἐπανήγαγον. Τί οὖν, κοινωνῆσαι δεῖ τῆς ἀσεβείας διὰ τοῦτο; Μὴ γένοιτο.»