Για τους Ρωμιούς μια είναι η Πόλη, η Βασιλεύουσα πόλη του Κωνσταντίνου, η Νέα Ρώμη. Στους επτά λόφους, δίπλα στις όχθες του Βοσπόρου θεμελιώθηκε η πόλη που ηγήθηκε της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας για μια χιλιετία περίπου. Επιβίωσε μέχρι σήμερα έχοντας αποτυπωμένο τον ελληνικό χαρακτήρα της στα κτίρια, στην ζωντανή παρουσία της μειονότητας και στην οικουμενική ακτινοβολία του Φαναρίου. Έστω κι αν βρίσκεται υπό την κατοχή των Οθωμανών που χρησιμοποίησαν την παραφθορά της φράσης «εἰς τήν πόλιν», Ισταμπούλ ως όνομα της έδρας του σουλτάνου, έστω κι αν μετά την επανάσταση των Νεότουρκων έπαψε να είναι πρωτεύουσα, παρέμεινε και γι’ εκείνους η πρώτη πόλη στην καρδιά και στα όνειρα τους, όπως και για μας.
Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος, μετά την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο το 325 μ.Χ., αποφάσισε και έψαχνε τον κατάλληλο τόπο, να χτίσει τη νέα πρωτεύουσα του, στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας, κατέληξε στην εκλογή του αρχαίου Βυζαντίου στο Βόσπορο. Αυτή η αποικία των Μεγαρέων χτίστηκε εκεί το 658 π.Χ., μετά το χρησμό που έλαβε ο αρχηγός της αποστολής ο Βύζας «να αποικήσει απέναντι από την πόλη των τυφλών». Όταν είδε την Χαλκηδόνα και απέναντι την θαυμάσια τοποθεσία που υπήρχε στην Προποντίδα κατάλαβε ότι αυτοί πρέπει να ήταν τυφλοί αφού δεν επέλεξαν το μέρος εκείνο. Έτσι δημιουργήθηκε η αποικία πήρε το όνομα του.
Οι ιστορικοί αποδίδουν, ο καθένας σε διαφορετικά αίτια, πολιτικά, στρατιωτικά, οικονομικά, πνευματικά, την απόφαση του Κωνσταντίνου για τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην ανατολή. Λέγεται ότι ο μονοκράτορας διέκρινε τον κίνδυνο από την Ασία κι ήθελε να εποπτεύει καλύτερα, από το κοντινό Βυζάντιο, τις κινήσεις των Σαρματών και Γότθων στο Δούναβη, όπως και των Περσών στον Ευφράτη. Πάντως στην επιλογή αυτή οφείλεται η εξασφάλιση της πολιτικής επιβιώσεως του ελληνικού γένους και η διατήρηση της αυτονομίας του. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στο ότι χτίστηκε στην περιοχή αυτή μια πόλη μεγάλη και ισχυρή, αλλά κυρίως στο ότι χτίστηκε σε χώρο που παρουσίαζε ιδιαίτερα και μοναδικά πλεονεκτήματα και φαινόταν προορισμένη να γίνει αυτό που ονομάστηκε αργότερα η Βασιλίδα των Πόλεων.
Ο αυτοκράτορας, με τη συνηθισμένη του δραστηριότητα και χάρη στην εργασία πολλών ανθρώπων, αποπεράτωσε το έργο του μέσα σε λίγους μήνες. Την 11η Μαΐου του 330 μ.Χ. έγιναν τα εγκαίνια της νέας πρωτεύουσας, με μεγαλοπρέπεια, ενώ η πόλη αφιερώθηκε στην ιδιαίτερη προστασία της Υπεραγίας Θεοτόκου, Υπερμάχου Στρατηγού της Πόλεως. Οι πανηγυρικοί εορτασμοί κράτησαν 40 μέρες, μοιράστηκαν τρόφιμα για να προσελκυστούν τα πλήθη και στήθηκε η εικόνα του ιδρυτή της. Η ανάμνηση των εγκαινίων παρέμεινε έντονη στο λαό κι η επέτειος τους επαναλαμβάνονταν για πολλούς αιώνες. Ακόμη και τώρα περιλαμβάνεται η σχετική μνεία στο συναξάρι της Εκκλησίας.
Χάρη στα ευνοϊκά μέτρα η νέα πρωτεύουσα αυξήθηκε πολύ γρήγορα σε έκταση, σε πληθυσμό και σε πλούτο. Ο Κωνσταντίνος ονόμασε την πόλη Ανθούσα και Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη ονομάστηκε αργότερα προς τιμήν του). Ονόμασε σύγκλητο το βουλευτήριο της πόλης. Την λάμπρυνε με μεγαλοπρεπή ανάκτορα και δημόσια οικοδομήματα, πλατείες, λιμάνια, ιππόδρομο, τείχη κι άλλα έργα. Την τίμησε με πολυάριθμες Εκκλησίες: των Αγίων Αποστόλων, της Αγίας Ειρήνης, της Αγίας του Θεού Σοφίας (στην αρχική μορφή της, όχι τη σημερινή που είναι έργο του Ιουστινιανού) κι άλλες. Τους ναούς αυτούς προίκισε με τα αναγκαία για τη λατρεία ιερά σκεύη και βιβλία αναθέτοντας το έργο αυτό στο φίλο του και ιστορικό Ευσέβιο, επίσκοπο Καισαρείας. Αυτός μαρτυρεί ότι ο βασιλεύς ήθελε να δώσει το στίγμα μιας νέας αρχής με χριστιανικό χρώμα στην νέα πόλη για να ξεφύγει από την παρακμασμένη, ειδωλολατρική Ρώμη.
Τα σύμβολα της νέας πίστεως στόλιζαν με πολλούς τρόπους τη νέα πόλη και τα ανάκτορα της. Παράλληλα φρόντισε να συγκεντρώσει σ’ αυτήν πολλά από τα αριστουργήματα της αρχαίας τέχνης, πράγμα για το οποίο κατηγορήθηκε άδικα. Γιατί αν εξετάσουμε με προσοχή αυτά που ο Κωνσταντίνος μετέφερε στη νέα πόλη από τις διάφορες περιοχές της Ελλάδας, θα δούμε ότι και λίγα ήταν και τα πιο εγκαταλειμμένα, που οπωσδήποτε θα χάνονταν. Ούτε από την Αθήνα, ούτε από την Ολυμπία, ούτε από τους Δελφούς, μετακίνησε τα αριστουργήματα της αρχαίας τέχνης. Μόνο στον Ιππόδρομο στήθηκε τότε ο χρυσός τρίποδας των Δελφών με τον τρικέφαλο χάλκινο φίδι. Από τα άλλα αναφέρουμε τις εικόνες των Ελικωνίδων Μουσών (από την κορυφή του Ελικώνα), που κόσμησαν τα ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης.
Έτσι η Πόλη πορεύτηκε στο διάβα των αιώνων μέσα από πολλές περιπέτειες, που άλλες οφείλονται στους εχθρούς που την λαχταρούσαν και άλλες σε εσωτερικές επιβουλές και έριδες. Σημαντικός σταθμός στην ιστορική πορεία της υπήρξε η άλωση της από τους Λατίνους τον Απρίλιο του 1204 μ.Χ. κατά την τέταρτη σταυροφορία. Οι σταυροφορίες ξεκίνησαν σαν θρησκευτικό κίνημα για την ανακατάληψη των αγίων τόπων που είχαν περιέλθει στην κατοχή των Αράβων. Στην πραγματικότητα όμως εξελιχθήκαν σε κίνημα τυχοδιωκτών που αποζητούσαν πλούτο και δύναμη. Γι’ αυτό όταν οι αυτοκράτορες κάλεσαν τους Λατίνους να τους βοηθήσουν, είτε για να απαλλάξουν την περιοχή από τις λεηλασίες των μουσουλμάνων, είτε να επέμβουν στις διαμάχες των υποψηφίων για το θρόνο, αυτοί ενθαρρυμένοι από αυτά και γνωρίζοντας από κοντά τα πλούτη της Πόλης, βρήκαν την ευκαιρία να την καταλάβουν. Έτσι δημιουργήθηκαν κάποια μικρά ελληνικά κράτη, η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η αυτοκρατορία της Νικαίας, το δεσποτάτο Ηπείρου και το δεσποτάτο του Μιστρά. Εκεί καλλιεργήθηκε η εθνική ιδέα μαζί με την ελπίδα για την ανάκτηση της πρωτεύουσας. Αυτό έγινε μάλλον τυχαία όταν ο στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος διαπίστωσε ότι έλειπε μεγάλο μέρος των σταυροφόρων σε κάποια εκστρατεία και εισήλθε νικηφόρος ανακαταλαμβάνοντας την Βασιλεύουσα τον Ιούλιο του 1261 μ.Χ. και έτσι τον επόμενο Αύγουστο ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία.
Το τελικό χτύπημα για την Πόλη ήλθε δύο αιώνες μετά. Το 1449 μ.Χ. μεταξύ των αδελφών του επικράτησε ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, ως τότε Δεσπότης του Μιστρά, και ενθρονίστηκε στην μαρτυρική, όπως αποδείχτηκε, καθέδρα. Έλεγε ο θρύλος: Κωνσταντίνος έχτισε, Κωνσταντίνος θα την χάσει. (Αργότερα είπαν προβοκατόρικα, Κωνσταντίνος θα την πάρει). Προσπάθησε να οργανώσει την άμυνα της πόλης. Ζήτησε βοήθεια από τη Δύση, στην οποία ο προκάτοχος του Ιωάννης ο Η΄ είχε δώσει γη και ύδωρ στη σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας, προσπαθώντας να υποτάξει την Εκκλησία στον Πάπα. Ο ενωτικός πατριάρχης Γρηγόριος Γ΄ Μάμμας δεν είχε την στήριξη του πιστού λαού. Εγκατέλειψε τη θέση του και κατέφυγε στην παπική αυλή. Ο Κωνσταντίνος μάταια κρατούσε κενό τον θρόνο του Οικουμενικού Πατριάρχη, μάταια περίμενε ενισχύσεις πιστεύοντας στις πλανεύτρες υποσχέσεις. Ούτε οι πονηροί έμποροι, οι Ενετοί, που απομυζούσαν τον πλούτο της αυτοκρατορίας είχαν διάθεση να βοηθήσουν, μέχρι που αναγκάστηκαν από την ροή των πραγμάτων. Κατάλαβε ότι έπρεπε να στηριχθεί στις δικές του δυνάμεις, έτσι ετοίμασε το στρατό και τους λίγους συμμάχους, κυρίως Γενουάτες με αρχηγό τον Τζιοβάνι Ιουστινιάνι, για την υπεράσπιση των τειχών. Έκαναν μια λιτανεία στα τείχη ζητώντας τη Θεία παρέμβαση και για πρώτη φορά μετά την ψευδοένωση ο λαός συγκεντρώθηκε για την τελευταία λειτουργία στην Αγία Σοφία.
Στο μεταξύ οι μουσουλμάνοι είχαν αποκτήσει δύναμη και είχαν εξαπλωθεί. Την εξουσία στους Τούρκους, μετά το θάνατο του Μουράτ, είχε αναλάβει ο νεαρός Μωάμεθ ο Β΄. Η φιλοδοξία του επικεντρώθηκε στην κατάκτηση της πόλης των Ρωμιών. Άρχισε λοιπόν να την απογυμνώνει από τις ελάχιστες ελεύθερες περιοχές γύρω της. Η Αδριανούπολη ήταν η έδρα του Σουλτάνου, η Θεσσαλονίκη είχε κατακτηθεί λίγα χρόνια πριν. Έσφιξε περισσότερο τον κλοιό όταν έχτισε το Ρούμελη Χισάρ, το κάστρο στην ευρωπαϊκή πλευρά του Βοσπόρου. Χρησιμοποίησε την τεχνολογία της εποχής καλώντας τον Ουρβανό, Ούγγρο εφευρέτη ενός αρχαϊκού τύπου κανονιού, να κατασκευάσει έναν ικανό αριθμό για τον Οθωμανικό στρατό, ώστε με αυτά να πλήττει τα Θεοδοσιανά τείχη. Ο Μωάμεθ πέρασε καράβια, πάνω από την ξηρά, στον Κεράτιο και απέκλεισε την πόλη και από θαλάσσης. Το γεγονός λέγεται «υπερνεώλκηση» και φαίνεται ότι το είχε κάνει πρώτος ο Σαλαδίνος.
Έγιναν κάποιες διαπραγματεύσεις λίγες μέρες πριν την τελική επίθεση. Ο αυτοκράτορας, εκ μέρους όλων των εγκλωβισμένων στην Πόλη, απάντησε σαν γνήσιος Έλληνας ότι δεν μπορεί να παραδώσει κάτι που δεν είναι μόνο δικό του, θυμίζοντας την απάντηση του βασιλιά Λεωνίδα στους Πέρσες. Αυτό πείσμωσε το σουλτάνο που υποσχέθηκε στους στρατιώτες του την άδεια να λεηλατήσουν την Πόλη για ένα τριήμερο. Ακολούθησε γενική έφοδος κατά κύματα. Μια ξεχασμένη μικρή πύλη, η Κερκόπορτα έφερε κάποιους Τούρκους μέσα στα τείχη. Παρά την γενναιότητα των υπερασπιστών και τις κάποιες επιτυχίες τους, «ἑάλω ἡ Πόλις», υπέκυψε στην μοίρα της την 29ην Μαΐου 1453 μ.Χ. Ο τελευταίος αυτοκράτορας έπεσε στην πύλη του Αγίου Ρωμανού. Ο θρύλος δεν δέχτηκε το θάνατο του αναγορεύοντας τον «μαρμαρωμένο βασιλιά» που περιμένει την ώρα της απελευθέρωσης. Μαζί με τους θρήνους άνθισε και η ελπίδα «πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικά μας θα ‘ναι». Ίσως δεν το δούμε ποτέ αλλά η προσδοκία δεν θα σβήσει.
Ο Μωάμεθ ο Πορθητής αφού προσευχήθηκε στην Αγία Σοφία, την οποία μετέτρεψε σε τζαμί, σταμάτησε τις σφαγές και τη λεηλασία, φρόντισε για τον επαναπατρισμό των Ελλήνων και των Ενετών στην Πόλη, αντίθετα με τους κατοπινούς που τους διώχνουν μέχρι τώρα. Επίσης απαίτησε να εκλεγεί Πατριάρχης και να συνεχιστεί η λατρεία των Χριστιανών. Έτσι η σύνοδος εξέλεξε τον Γεννάδιο Σχολάριο, σημαντική προσωπικότητα της Ρωμιοσύνης, ως τον πρώτο Οικουμενικό Πατριάρχη μετά την Άλωση. Σε αυτόν παραχωρήθηκαν τα λεγόμενα προνόμια του Γένους, τα οποία πολλές φορές οι διάδοχοι σουλτάνοι καταπατούσαν.
Η ζωή στην πόλη του Κωνσταντίνου συνεχίζεται. Η πνευματική προσφορά της εξακολουθεί και οι ευγνώμονες την αναγνωρίζουν. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο παραμένει η πρωτόθρονη Εκκλησία από το 451 μ.Χ. οπότε πήρε τη θέση από την Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδο στη Χαλκηδόνα και θα εξακολουθεί να διακονεί την ενότητα των Ορθοδόξων και τη μαρτυρία στον κόσμο. Πειρασμούς το ιερό κέντρο της Ορθοδοξίας αντιμετώπισε πολλούς στο διάβα των αιώνων. Πολλοί εχθροί και κίνδυνοι απείλησαν το μαρτυρικό Φανάρι στην μακραίωνα ιστορική πορεία του. Ωστόσο αυτό παρέμεινε ακλόνητο στην ιστορική έδρα του, στην μεγαλώνυμη Πόλη. Το ποίμνιο του σφαγιάσθηκε και ξεριζώθηκε, το Πατριαρχείο το κλόνισε η λειψανδρία, η έλλειψη στελεχών, αλλά ξεπερνάει τα προβλήματα και κάτω από τη σκέπη της Θεομήτορος συνεχίζει το έργο του. Δεν επιβιώνει απλώς αλλά, μαζί με τη δυναμική ελληνική μειονότητα, δικαιώνει το όνομα της συνοικίας που βρίσκεται, καθιστάμενο πραγματικό φανάρι στο σκοτάδι του κόσμου. Φανάρι στην Πόλη μας, στην πόλη τους, στην πόλη του κόσμου.