ΠΟΛΕΜΟΣ ΦΑΝΑΤΙΣΜΩΝ Από την άκριτη πρόκληση στην υπερβολική αντίδραση. (Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ 06-11-2020)

«Με συνοχή καρδίας παρατηρούμε τις τελευταίες ημέρες την αναστάτωση που έχει δημιουργηθεί στις χώρες όπου υπάρχουν πιστοί του Ισλάμ. Αφορμή για τις διαμαρτυρίες, τις διαδηλώσεις και τα βίαια επεισόδια είναι η δημοσίευση κάποιων σκίτσων, σε εφημερίδες βορειοδυτικών χωρών, που αφορούν τον ιδρυτή της μουσουλμανικής θρησκείας, το Μωάμεθ.

Ο Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών κ. Κόφι Ανάν έκανε έμμεση έκκληση στους εκδότες των δυτικών εφημερίδων να μην αναδημοσιεύουν τα σκίτσα, να μη ρίχνουν λάδι στη φωτιά δηλαδή, κατά τη λαϊκή έκφραση. Ζήτησε να αυτολογοκριθούν και να σεβαστούν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των μουσουλμάνων. Ταυτόχρονα η Κοντολίζα Ράις, υπουργός εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί πολιτικά το θέμα, λέγοντας ότι τις αντιδράσεις των πιστών του Ισλάμ υποδαυλίζουν οι κυβερνήσεις της Συρίας και του Ιράν, χώρες που προσπαθεί να εντάξει στον λεγόμενο άξονα του κακού. Βέβαια ίσως να υπάρχει κάποιο ίχνος αλήθειας στα συμπεράσματα της, αλλά είναι απαράδεκτη η ενέργεια της σε μια τέτοια στιγμή. Βέβαια εξίσου απαράδεκτες είναι οι καταστροφές και η βία και καταδικάζονται απ’ όλους. Ισλαμιστές ηγέτες ένωσαν τη φωνή τους με αυτή άλλων θρησκευτικών ηγετών σε έκκληση για αυτοσυγκράτηση όλων των πλευρών.»

Πιθανότατα το εντός εισαγωγικών παραπάνω κείμενο να φανεί γνώριμο στους αναγνώστες. Το δημοσιεύσαμε το 2006 με αφορμή κάποια σκίτσα του Μωάμεθ που προκάλεσαν παρόμοιες αντιδράσεις για κάποια ταινία, με ανάλογο περιεχόμενο, που κυκλοφόρησε αργότερα. Σαν να μην πέρασε μια μέρα, που λέει και το γνωστό τραγούδι. Αν αλλάξεις τα ονόματα των χωρών και των πρωταγωνιστών η ιστορία φαίνεται να επαναλαμβάνεται. Στην Αμερική, στην Ασία, στην Αφρική, στην Ευρώπη, στην υφήλιο. Ύπαρξη μιας πρόκλησης ή θεωρούμενης πρόκλησης και απάντηση σε αυτή με βία. Η αιτιολόγηση (όχι αναγκαστικά δικαιολόγηση) της πρόκλησης μπορεί να γίνει αλλά φοβάμαι ότι οι σκέψεις που διατρέχουν το μυαλό μας έχουν ίχνη αυθαιρεσίας. Τουλάχιστον ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την αντίδραση. Βεβαίως δεν την επικροτώ, ούτε την συγκρίνω με τα καθ’ ημάς! Ο κόσμος πρέπει να προστατευτεί αποτελεσματικά. Οι υπεύθυνοι σε κάθε κράτος θα πάρουν τα απαραίτητα μέτρα. Ας συγχωρέσουν οι αναγνώστες κάποιες επαναλήψεις από παλιότερα άρθρα μας, οι οποίες λόγω χρονικής απόστασης θεωρήθηκαν απαραίτητες.

Το πρόβλημα από τα σκίτσα ή την ταινία αυτή είναι διπλό για τους μουσουλμάνους. Πρώτον, αυτή καθαυτή η απεικόνιση του προφήτη τους. Δεύτερον, ο τρόπος αυτής της εικονογράφησης. Στην Δύση δεν υπάρχει γενικευμένα η πρώτη αντίληψη, άλλωστε ο Χριστιανισμός (υπόβαθρο του πολιτισμού μας) χρησιμοποιεί υλικές παραστάσεις των ιερών προσώπων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τις εικόνες, οι Λατίνοι επεκτείνονται και στα αγάλματα, ενώ μόνο οι Προτεστάντες αποφεύγουν τις εικόνες στη λατρεία, όμως δεν αποστρέφονται την τέχνη. Ως συνέπεια στον σύγχρονο πολιτισμό της Δύσης η ζωγραφική γενικά, η προσωπογραφία ειδικότερα, έχουν κατακτήσει το χώρο τους. Η γελοιογραφία μάλιστα εκτιμάται από όλους, κυρίως τους πολιτικούς, (με αυτούς συνήθως ασχολείται) και θεωρείται ως μία των τεχνών. Επίσης και η σάτιρα έχει το χώρο της στον δυτικό πολιτισμό. Αυτό δεν συμβαίνει σε όλη τη γη, εκεί που κυριαρχούν άλλοι πολιτισμοί. Έτσι είναι δύσκολο για ορισμένους από εμάς, και ιδιαίτερα τους εκκοσμικευμένους, να καταλάβουν την αντίδραση των φανατικών ισλαμιστών.

Όπως ήδη γράψαμε, στην κατεξοχήν ανεικονική θρησκεία του Ισλάμ δεν συνηθίζεται η απεικόνιση των ιερών προσώπων. Μάλιστα σε παλιά χειρόγραφα που εικονίζουν σκηνές από το βίο και τη δράση του Μωάμεθ αποφεύγουν να σχεδιάσουν το πρόσωπο του ή το καλύπτουν με ύφασμα. Λόγοι σεβασμού και πιθανόν επιρροές από την Παλαιά Διαθήκη, όπου απαγορεύεται ο εικονισμός του Θεού, συνηγόρησαν στην επικράτηση αυτής της συνήθειας. Στο γεγονός αυτό οφείλεται η ανάπτυξη πολύπλοκων και όμορφων σχεδίων, που αποδίδουν καλλιτεχνικά στίχους από το Κοράνι, γεωμετρικά σχήματα ή είναι εμπνευσμένα από τον φυτικό κόσμο για την διακόσμηση των χώρων λατρείας τους, τα οποία είναι γνωστά με την ονομασία «αραβουργήματα», προερχόμενη από τους Άραβες καλλιτέχνες.  

Ακόμη στην συγκεκριμένη περίπτωση των σκίτσων ή της ταινίας για το Μωάμεθ υπάρχει το ενδεχόμενο να κρύβεται κάποια εύθυμη ή και σατιρική διάθεση των δημιουργών παρά περιφρόνηση έναντι του εικονιζόμενου προσώπου, πράγμα όμως εξίσου απαράδεκτο για τους ισλαμιστές. Στη δική τους παράδοση και στα πλαίσια του πολιτισμού τους δεν είναι αρκετά ανεπτυγμένη η ιδέα της ελευθεροτυπίας και της ελευθερίας της τέχνης, τουλάχιστον στα λαϊκά στρώματα τα οποία  μαστίζονται και από την έλλειψη παιδείας. (Σε ποιον ανήκουν οι ευθύνες είναι μια μεγάλη συζήτηση, η οποία δεν είναι του παρόντος.) Παράλληλα οι έντονες αντιδράσεις έχουν πιθανό υπόβαθρο στην έννοια του ιερού πολέμου και εντείνονται από την πραγματική κατάσταση της περιοχής. Για την έξαψη των συνειδήσεων υπάρχει και πιθανό μερίδιο ευθύνης των θρησκευτικών και πολιτικών ηγετών, οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις στο Ισλάμ είναι τα ίδια πρόσωπα.

Όλα αυτά τα γεγονότα αναζωπυρώνουν τη συζήτηση σχετικά με τα όρια της τέχνης και το σεβασμό των πεποιθήσεων όλων των ανθρώπων. Η τέχνη είναι ελεύθερη, αλλά μέχρι ασυδοσίας; Αν από την άλλη δεν είναι απολύτως ελεύθερη είναι πραγματική τέχνη; Η ελευθερία της σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία των άλλων, κατά το γνωστό ρητό; Από την άλλη τι γίνεται με τη θρησκευτική ελευθερία; Η θρησκευτική συνείδηση είναι απαραβίαστη; Ως που προστατεύεται, χωρίς να θίγει άλλες εκφάνσεις της ζωής; Τα ερωτήματα χρήζουν απαντήσεων. Φυσικά τονίζω ξανά ότι κάνουμε την αναζήτηση και τη συζήτηση χωρίς να επικροτούμε ποτέ ούτε άκριτες προκλήσεις, ούτε τις υπερβολικές αντιδράσεις που φτάνουν στη βία.

Ομολογώ ότι με κάποια πίκρα θυμάμαι ανάλογα σατιρικά σκίτσα ή βλάσφημες ταινίες για τον Κύριο μας, Ιησού Χριστό. Τόσο σε άλλες χώρες όσο και στην πατρίδα μας. Βεβαίως δεν υπήρξαν βίαιες αντιδράσεις από την επίσημη Εκκλησία. Πολύ σωστά, αυτό επιτάσσει η διδασκαλία Του. Δεν επιτρέπεται η προσφυγή στη βία. Υπάρχει πάντα ο πολιτισμένος τρόπος και η νόμιμη οδός, αν και έχει καταργηθεί η ποινικοποίηση της βλασφημίας. Παρόλες τις λίγες (και μάλλον χλιαρές) διαμαρτυρίες ορισμένων πιστών, αυτοί αντιμετωπίστηκαν με χλεύη από τους «προοδευτικούς». Η προσφυγή στα δικαστήρια κάποιων πολιτών θεωρήθηκε απηνής διωγμός. Η Δικαιοσύνη, όταν θέλησε πρωτόδικα να προστατέψει την θρησκευτική συνείδηση που προσβλήθηκε, έγινε προσπάθεια να απαξιωθεί μέσα από την αρθρογραφία. Αντίθετα η απόφαση του εφετείου που δικαίωσε κάποιον αλλοδαπό γελοιογράφο εκθειάστηκε.

Έτσι όμως κινδυνεύουν εξίσου τα ανθρώπινα δικαιώματα πιστών και καλλιτεχνών. Δεν προστατεύονται οι πρώτοι με τη χρήση βίας, ούτε οι δεύτεροι με την ειρωνεία και την αφ’ υψηλού στάση απέναντι στις ευαισθησίες, έστω και λίγων. Οι θρησκείες δεν χρειάζονται δύναμη αλλά πνευματικότητα. Από την άλλη πλευρά δεν μπορεί κάποιοι να κόπτονται για τις μειονότητες και να μην υπολογίζουν την μειοψηφία των πραγματικών και συνειδητών πιστών. Πρέπει να ομολογήσουμε ότι η αυταρέσκεια μας εμποδίζει να κατανοήσουμε τους άλλους. Είμαστε αυτάρκεις λόγω της υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων!! Άλλωστε υπερασπιζόμαστε την ελευθερία της έκφρασης!! Ερρέτω κάθε άλλο δικαίωμα λοιπόν;

Η πρόκληση είναι επικίνδυνη και μάλιστα αν απευθύνεται σε ανθρώπους με ιδιαιτερότητες, λόγω των ειδικών καταστάσεων που ζουν τα προηγούμενα χρόνια, εννοώ την αμάθεια, την οικονομική υπανάπτυξη, τον πόλεμο και τις συνέπειες του. Αν είμαστε οι Δυτικοί πράγματι πολιτισμένοι και υπερασπιστές των ελευθεριών (άραγε όλων και πάντοτε; Αμφιβάλω για την ειλικρίνεια μας) ας δούμε με άλλο μάτι τις αντιδράσεις και ας περιχωρήσουμε κάθε άνθρωπο, προστατεύοντας ταυτοχρόνως τα συνήθως αθώα θύματα ακραίων ενεργειών. Λύση δεν είναι η εξαφάνιση των θρησκειών και ο πλήρης διαχωρισμός των ανθρώπων, τοπικός ή πολιτιστικός, αδύνατον άλλωστε να γίνει, αλλά η προσπάθεια κατανόησης όλων των πλευρών και η διάθεση συνύπαρξης σ’ αυτόν τον ταλαίπωρο πλανήτη.

Πάντως αυτό που ξανακούστηκε τελευταία σχετικά με τον πόλεμο των πολιτισμών, θεωρία που διατύπωσε γνωστός ξένος ιστορικός, εντάσσοντας μάλιστα την Ορθοδοξία στην ίδια θέση με το Ισλάμ, νομίζω ότι δεν ευσταθεί. Δεν είναι πόλεμος θρησκειών ή πολιτισμών. Μάλλον είναι πόλεμος φανατισμών κάθε είδους, θρησκευτικών ή μη. Τους λόγους έχω εξηγήσει σε προηγούμενο άρθρο μου το 2001 στην ίδια εφημερίδα. Εκεί έγραψα ότι συμπονώ τους θύτες και τα θύματα. Για τα θύματα είναι εύκολο και ευνόητο. Εξηγούσα τη συμπόνια για τους θύτες γράφοντας ότι δεν το κάνω διότι έχασαν τη ζωή τους αλλά διότι έδρασαν αρνητικά και με μίσος. Έτσι απέτυχαν στο σκοπό τους ακόμη και με τα κριτήρια της δικής τους θρησκείας. Την εμφάνισαν ως σκοτεινή και απαίσια αδικώντας όσους ομοθρήσκους τους την βιώνουν ειρηνικά. Έστρεψαν τον υπόλοιπο κόσμο εναντίον της και χαλύβδωσαν τη θέληση των Αμερικάνων και των Ευρωπαίων και φυσικά αναρρίπισαν εκδικητικές διαθέσεις.

Ίσως ενισχύθηκαν κάποιοι που προσβλέπουν σε έναν άθρησκο πολιτισμό που μάλιστα θα καταφέρεται εναντίον κάθε πίστης. Αυτό μας φαίνεται σχήμα οξύμωρο, όσο κι αν επιχειρήθηκε στο παρελθόν ή αναμένεται στο μέλλον, δεν υπήρξε και δεν θα υπάρξει κάτι τέτοιο, ίσως απλώς θα καταλήξει σε μια εκκοσμικευμένη θεοποίηση άλλων πραγμάτων που δεν έχουμε την αίσθηση ότι αγγίζουν τη μεταφυσική. Η βλασφημία δεν θίγει το Θεό αλλά ενοχλεί τους πιστούς. Καλώς ή κακώς η πίστη δεν είναι μόνο προσωπική υπόθεση, έχει κοινωνικές διαστάσεις, κινείται στο δημόσιο χώρο και διαμορφώνει αντιλήψεις, πολιτικές και πολιτισμό. Πρέπει τουλάχιστον να λαμβάνεται υπόψη μαζί με άλλες παραμέτρους όταν ενεργούμε. Τα παραπάνω γράφονται με επίγνωση και επιφύλαξη της διαφοράς της Ορθόδοξης Εκκλησίας από κάθε άλλη θρησκεία. Για την οικονομία της συζήτησης είδαμε τη θρησκεία γενικά ως κοινωνικό φαινόμενο.