ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 (Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ 26-03-2021)

ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821*

 Είναι δύσκολο σε εποχές κρίσης και απαξίωσης να μιλήσουμε για υψηλά ιδανικά και υψιπετείς ιδέες. Όμως σε αυτό το θέμα δε χωρούν προσωπικές απόψεις και πολιτικές επιδιώξεις. Θα προσπαθήσουμε σήμερα να παρακολουθήσουμε αποσπασματικά την συνοπτική ιστορία της Επανάστασης του 1821, να εξετάσουμε θρύλους και αλήθειες γύρω από αυτή, να ερμηνεύσουμε γεγονότα, ελπίζοντας να διδαχτούμε από αυτήν, να συνδεθούμε με το πνεύμα των αγωνιστών, να εμπνευστούμε, να πάρουμε θάρρος και να αποφύγουμε λάθη. Μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί κόπτονται ότι η 25^η Μαρτίου δεν είναι η πραγματική ημερομηνία έναρξης της επανάστασης και έχουν δίκιο. Όχι μόνο για τους λόγους που προβάλουν αλλά διότι η επανάσταση άρχισε σε διάφορες ημερομηνίες κατά τόπους αλλά και αμέσως μετά την Άλωση. Ωστόσο η επιλογή της ημερομηνίας εορτασμού της επανάστασης ανήκει στους ίδιους τους αγωνιστές.

Οι Έλληνες συμβολικά τοποθέτησαν τον εορτασμό της Επανάστασης του 1821 στις 25 Μαρτίου για να συνδέσουν την λύτρωση της ανθρωπότητας από το Χριστό με τη λύτρωση του Γένους. Έτσι συνέχισαν την πεποίθηση ότι ο αγώνας που έγινε για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδας την ελευθερία βρισκόταν κάτω από την σκέπη της Παναγίας, της Υπερμάχου Στρατηγού. Συνέδεσαν τον αγώνα του 1821 με την Ορθοδοξία και τη διαχρονικότητα του Ελληνισμού. Η ελευθερία από τα δεσμά της αμαρτίας με την ενανθρώπηση του Λόγου συναντάται με την εθνική απελευθέρωση από τον ζυγό των κατακτητών. Η Θεοτόκος δέχεται το άγγελμα του Γαβριήλ και την άκτιστη χάρη για να γίνει το δοχείο του αχώρητου Θεού και ο λαός λαμβάνει το μήνυμα της ελευθερίας. Οι αγωνιστές, πίστευαν ότι θα απελευθερώσουν την Ελλάδα, διότι είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου που ο Θεός θα τους χάριζε τη λευτεριά τους. Γι’ αυτό και ο Κολοκοτρώνης έλεγε συχνά· «ο Θεός έχει υπογράψει την ελευθερία της Ελλάδος και δεν παίρνει πίσω την υπογραφή Του». Και στην Πνύκα νουθετούσε τη νεολαία· «παιδιά μου πρέπει να φυλάξετε την πίστη σας και να τη στερεώσετε. Διότι όταν επιάσαμε τα όπλα είπαμε πρώτα υπέρ πίστεως και έπειτα υπέρ πατρίδος». Ο στρατηγός Μακρυγιάννης είχε κάνει τάμα σε ένα εκκλησάκι του αη Γιώργη, τον πλούτο που θα του χαρίσει ο Θεός, να τον αφιερώσει στον αγώνα. Και αν σήμερα πολλοί χαρακτηρίζουν την απελευθέρωση θαύμα, η αλήθεια όμως είναι ότι απαραίτητη προϋπόθεση του θαύματος είναι η πίστη.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ανοίγει το κεφάλαιο της σωτηρίας των ανθρώπων, οδηγεί στην πραγματική ελευθερία από τα πάθη και την κακία, τη φθορά και το θάνατο. Όταν η πρόσκληση του ουρανού διά του αρχαγγέλου Γαβριήλ συναντά την αποδοχή της γης στο πρόσωπο της Παναγίας Παρθένου, η συνεργασία θεϊκού και ανθρώπινου παράγοντα εκτοξεύει τη φύση μας στη σφαίρα του υπερβατικού δίχως χώρο για κρίνο, που δεν αναφέρει το ευαγγέλιο του Λουκά που περιγράφει το γεγονός ή τόπο για λογικούς προβληματισμούς. Ο αρχάγγελος Γαβριήλ έρχεται στη γη μεταφέροντας ένα μήνυμα. Ο Θεός θα γίνει άνθρωπος. Η αποστολή του είναι να βρει μια νεαρή γυναίκα, 15 χρονών περίπου, για να της παραδώσει αυτό το μήνυμα. Τη χαιρετάει: «χαίρε κεχαριτωμένη, ο Κύριος μετά σου». Η Μαριάμ ταράζεται μα ο αρχάγγελος καταφέρνει να την ηρεμήσει αναφέροντας το λόγο της επίσκεψής του· «θα μείνεις έγκυος, θα γεννήσεις γιο και θα τον ονομάσεις Ιησού. Αυτός θα γίνει μέγας και θα ονομαστεί Υιός του Υψίστου». Αυτή η φράση έμεινε στους αιώνες και καλείται ακόμα και στις μέρες μας Ευαγγελισμός, ευχάριστη αγγελία, χαρούμενο μήνυμα. Το βιβλίο που περιγράφει αυτό το ευχάριστο γεγονός ονομάστηκε Ευαγγέλιο και όσοι ευαγγελίζονταν αυτή τη χαρά, Ευαγγελιστές. Λαμβάνει τη θετική ανταπόκριση από την ταπεινή δούλη Κυρίου που παραδίδει τον εαυτό της στο θέλημά Του. Δέχεται να κυοφορήσει ο Χριστό· ο Θεός έρχεται στον κόσμο μας· ο Θεός γίνεται και άνθρωπος. αυτό που περίμεναν τόσοι αιώνες και τόσες προφητείες, μπορεί πλέον να γίνει πραγματικότητα, καθώς η Παναγία δέχθηκε.

Στις 29 Μαΐου 1453 πέφτει η πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας που πλέον δεν υπήρχε, αφού οι περισσότερες περιοχές της είχαν ήδη κατακτηθεί. Η Αδριανούπολη ήταν πρωτεύουσα των Οθωμανών (1369) ενώ η Θεσσαλονίκη βρισκόταν ήδη υπό την κατοχή τους. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος υπερασπίζεται την τιμή του Γένους και τα τείχη της Πόλης, απέναντι σε υπέρτερες τουρκικές δυνάμεις του Μωάμεθ Β΄. Ο λαός δεν ξεχνά την Βασιλεύουσα και δημιουργεί θρύλους που διατηρούν την νοσταλγία και την ελπίδα για την απελευθέρωση. Έχει απογοητευτεί από τους χριστιανούς της Δύσης που νοιάζονται περισσότερο για τον προσηλυτισμό παρά να προσφέρουν βοήθεια. Αρχίζει η επανάσταση του πνεύματος, που κατόπιν οδηγεί σε αλλεπάλληλες ένοπλες εξεγέρσεις, όπως του Κλαδά (1460-1490), του Μητροπολίτη Διονυσίου Φιλοσόφου ή Σκυλοσόφου (1611), της Συμπαλλούσας (1660), των Ορλοφικών (1769), του Δασκαλογιάννη (1770) και του Λάμπρου Κατσώνη (ως το 1792). Η προσπάθεια για ελευθερία θα κορυφωθεί το 1821.

Στους θρύλους εμφανίζεται ο υπόδουλος λαός να παρηγορεί την Παναγία για την Πόλη της, στην πραγματικότητα να εκφράζει την ελπίδα του για την απελευθέρωση: «Σώπασε κυρά-Δέσποινα και μην πολυδακρύζεις, πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικά μας θα ΄ναι». Μια ουτοπία που συντηρεί τη σπίθα. Παράλληλα δημιουργεί το θρύλο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, που όταν έπεσε κι αυτός ήρθε άγγελος Κυρίου και τον άρπαξε και καρτερεί την ώρα να ’ρθει πάλι ο άγγελος να τον σηκώσει και θα μπει στην Πόλη από τη Χρυσόπορτα και, κυνηγώντας τους Τούρκους, θα τους διώξει ως την Κόκκινή Μηλιά. Ο αδύναμος λαός περιμένει την θεόσταλτη βοήθεια αλλά ταυτοχρόνως ετοιμάζεται ψυχολογικά και συντηρεί την ελπίδα. Λαϊκές φυλλάδες αποκαλυπτικού και προφητικού χαρακτήρα ενδυναμώνουν την ελπίδα των σκλαβωμένων.

Για να επιστρέψουμε όμως στην Ιστορία. Ο Σουλτάνος θέλοντας να κυβερνήσει ήσυχος ότι η Δύση δεν θα στείλει βοήθεια και ότι οι υπόδουλοι θα εξακολουθήσουν το ρυθμό της ζωής τους, ίσως επηρεασμένος και από τη χριστιανή μητριά του Μάρω Βράγκοβιτς, κάλεσε ως Πατριάρχη τον αρχηγό των ανθενωτικών Γεννάδιο Σχολάριο και του παραχώρησε ορισμένα προνόμια που εξασφάλιζαν τη θρησκευτική λατρεία και την τοπική αυτοδιοίκηση στις κοινότητες των ραγιάδων. Ο Πατριάρχης γίνεται ο Μιλέτ Μπασή, ο ηγέτης του Γένους των Ορθοδόξων, αρχίζει ο εθναρχικός ρόλος της Εκκλησίας. Τότε το οθωμανικό κράτος ξεχώριζε τις κοινότητες με βάση τη θρησκεία, γι’ αυτό και όποιος άλλαζε πίστη «τούρκευε», έπαιρνε το μέρος του κατακτητή.

 Οι υπόδουλοι υποφέρουν καθώς χάνουν, την περιουσία, την αξιοπρέπεια, τη ζωή και τα παιδιά τους. Δυσβάστακτοι φόροι, εξουθενωτικές πιέσεις, απάνθρωπα βασανιστήρια, αναιτιολόγητοι θάνατοι και προσπάθειες εξισλαμισμού χαρακτηρίζουν την Τουρκοκρατία. Φωτεινά παραδείγματα αυτοθυσίας και σταθερότητας γίνονται οι άγιοι Νεομάρτυρες, που με τη θυσία τους δίνουν θάρρος στους υπόδουλους Χριστιανούς. Ενδεικτικά αναφέρω μόνο τους τοπικούς αγίους: Νικήτα (4 Απριλίου 1808), Βενέδικτο της Έζοβας (12 Ιουνίου 1821) και Ιωάννη (περ. 1480). Η θυσία τους κρατά ζωντανό το ηθικό και ψηλά το φρόνημα των υποδούλων.

Οι Τούρκοι δεν σέβονται τα προνόμια τα οποία παραχώρησαν. Αυτό οδηγεί πολλά ελεύθερα πνεύματα να καταφεύγουν στα βουνά και να σχηματίζουν τις δυνάμεις αντίστασης. Οι κατακτητές δίνουν δικαίωμα σε ένοπλες ομάδες αρματολών να φυλάγουν τα στενά και έτσι οπλίζονται και εκπαιδεύονται οι Έλληνες αφού οι ομάδες των αρματολών, των κλεφτών και των χαΐνηδων λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Τα δημοτικά τραγούδια μαρτυρούν τη δύσκολη ζωή τους αλλά και τον ελπιδοφόρο αγώνα τους. Κάποιοι υπηρετούν και εκπαιδεύονται από τον κατακτητή και άλλοι σε ευρωπαϊκούς στρατούς. Στην αυλή του Αλή Πασά στα Γιάννενα πολλοί οπλαρχηγοί ανδρώθηκαν ενώ άλλοι υπηρέτησαν τον αγγλικό στρατό στα Επτάνησα. Αυτά εκτός από εμπειρία στα όπλα τους δίνουν και στρατηγικές ικανότητες.

Στην Ελλάδα κληρικοί (όπως ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός με τις αφυπνιστικές περιοδείες και διδαχές του, ο λόγιος Μητροπολίτης Ευγένιος Βούλγαρης) και λαϊκοί, φροντίζουν για την παιδεία και την αφύπνιση του Γένους. Πολλά σχολεία με δασκάλους ιερείς και μοναχούς λειτουργούν και στην Κρήτη. Η αγία Φιλοθέη η Αθηναία μορφώνει τα κορίτσια, κάτι πρωτοποριακό για την εποχή. Κατά τη γνώμη μας η διαμάχη αν τα σχολεία αυτά είναι κρυφά ή φανερά είναι άνευ αντικειμένου. Ασφαλώς λειτουργούσαν πολλά σχολεία με άδεια των κατακτητών αλλά δεν φανταζόμαστε να μπορούσαν φανερά να τονίσουν την ελληνικότητα και να προτείνουν την ελευθερία. Αυτά αναρριπιζόταν μυστικά.

Άλλα αδούλωτα πνεύματα καταφεύγουν στη Δύση, μορφώνουν και μορφώνονται και μετακενώνουν την επιστημονική γνώση και την ιδέα της ελευθερίας στον ελλαδικό χώρο, αλληλοεπηρεαζόμενοι με άλλα πνευματικά ρεύματα και επαναστατικά κινήματα. Κορυφαίοι εκπρόσωποι τους ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Ρήγας Φεραίος. Ο τελευταίος με τον Θούριο του ξεσηκώνει το λαό και οραματίζεται την ανασύσταση της αυτοκρατορίας που περιλαμβάνει όλους τους Βαλκανικούς λαούς, πέρα από μυωπικό εθνικισμό που είναι ξένος για τον πραγματικό έλληνα. Ας θυμηθούμε ότι ελληνικά βιβλία εκδίδονται ήδη από το 1531 στη Δύση και αφυπνίζουν τους υπόδουλους. Οι λόγιοι και άνθρωποι σαν τη Μαντώ Μαυρογένους, με τα γραπτά και τη δράση τους συγκινούν πολλούς φιλέλληνες οι οποίοι είτε με χρήματα και παρεμβάσεις είτε με προσωπική παρουσία στον αγώνα και θυσία της ζωής τους βρίσκονται κοντά στους επαναστατημένους Έλληνες. Καταφτάνουν πολλοί ξένοι, που βοηθούν τη χώρα μας. Ο λόρδος Μπάιρον, ο συνταγματάρχης Φαβιέρος, ο τυπογράφος στο Μεσολόγγι Μάγιερ και πολλοί άλλοι, τα ονόματα των οποίων λάμπουν στο στερέωμα της ευγνώμονος μνήμης μας.

Το Σεπτέμβριο του 1814 στην Οδησσό ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Νικόλαος Σκουφάς ιδρύουν την Φιλική Εταιρία με σκοπό την προετοιμασία της Επανάστασης. Κατηχούν επισκόπους, ηγουμένους, άρχοντες και λαό και βάζουν φωτιά στις έτοιμες συνειδήσεις των Ελλήνων. Το ίδιο έκανε ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος, ο γνωστός ως Παπαφλέσσας, στην Πελοπόννησο και ο Εμμανουήλ Παππάς στη Μακεδονία. Η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη και η ηπειρωτική Ελλάδα δίνουν πολλά μέλη, που δεσμεύονται με όρκο για τους σκοπούς της εταιρείας και της ελευθερίας. Νεότερες έρευνες πιστοποιούν τη σχέση του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ με τους Φιλικούς.

Το Φεβρουάριο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κηρύσσει την Επανάσταση στην Μολδοβλαχία. Η προκήρυξη αρχίζει «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Εκεί υπήρχαν από ετών Έλληνες ηγεμόνες από την τάξη των Φαναριωτών και το έδαφος ήταν πρόσφορο αλλά και κοντά σε ξένα κράτη που είχε την ελπίδα ο πρίγκιπας ότι θα βοηθήσουν. Δυστυχώς κανείς δεν συνέδραμε και μετά από μερικές μάχες είχε άδοξο τέλος η επιχείρηση.

Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος ο Ε΄, αφορίζει την επανάσταση του Υψηλάντη για να γλιτώσει από τη σφαγή (με τη βοήθεια του Χαλίλ Εφέντη) τους Ρωμιούς της Πόλης. Ο ίδιος γίνεται το πρώτο θύμα της μανίας των Τούρκων, αρνούμενος να εγκαταλείψει το ποίμνιο του και παραμένει θύμα όσων αρνούνται να καταλάβουν. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, γι’ αυτό γράφει προς τους Σουλιώτες: «Ο Πατριάρχης βιαζόμενος υπό της Πόρτας (Υψηλής Πύλης) σάς στέλνει αφοριστικά... Εσείς όμως να τα θεωρείτε αυτά ως άκυρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του Πατριάρχου»! Έπρεπε να τηρήσει τις ισορροπίες μεταξύ πολιτικών και θρησκευτικών ανταγωνισμών και πιέσεων από μέσα και έξω.

Στην Πελοπόννησο την 23^η Μαρτίου 1821, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Αντρέας Λόντος στην Πάτρα και ταυτόχρονα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στην Καλαμάτα, ξεκινούν τον ένοπλο αγώνα. Στη Μακεδονία ο Εμμανουήλ Παππάς επαναστατεί στις 17 Μαΐου. Οι αρχιερείς της Κρήτης (24 Ιουνίου) και της Κύπρου (9 Ιουλίου) πληρώνουν με τη ζωή τους το τίμημα της ελευθερίας. Ο ξεσηκωμός και οι συρράξεις, σε στεριά και σε θάλασσα, γενικεύονται και διαρκούν μερικά χρόνια με αποτέλεσμα να γραφτούν πολλές λαμπρές σελίδες δόξας και μερικές μελανές εμφυλίου και διχόνοιας, που ποτέ δεν έλειψε η δολερή από τον τόπο μας κατά τον εθνικό ποιητή μας. Μαζί με την αδυναμία χάραξης ενιαίας εθνικής προοπτικής και στρατηγικής έως και σήμερα, έχουν ολέθρια αποτελέσματα.

Οι Μαυρομιχάλαίοι στην αδούλωτη Μάνη, ο Πλαπούτας στο Βαλτέτσι και την Τριπολιτσά, ο Αθανάσιος Διάκος στην Αλαμάνα, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στη Γραβιά, ο Νικηταράς στα Δερβενάκια, ο Παπαφλέσσας στο Μανιάκι, ο Μάρκος Μπότσαρης στο Πέτα και στο Μεσολόγγι, στο Σούλι οι Τζαβελλαίοι. Στην Στερεά αγωνίζεται ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Ο Μακρυγιάννης, ο Κασομούλης και ο Φωτάκος, μας αφήνουν πολύτιμη παρακαταθήκη τα απομνημονεύματά και άλλα κείμενα.

Ανάλογος είναι και ο αγώνας των θαλασσινών μας, έχει παράδοση αρχαία ο τόπος μας στη ναυτοσύνη. Όταν το 1774 η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή έδωσε δικαίωμα ναυσιπλοΐας στους χριστιανούς και δημιουργήθηκε πλούτος και εμπειρία, οι νησιώτες και οι έμποροι υπήρξαν οι χρηματοδότες και συμμέτοχοι του αγώνα. Μεταξύ αυτών πολλές γυναίκες, η θρακιώτισσα Δόμνα Βισβίκη, η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, οι Σουλιώτισσες Δέσπω και Μόσχω Τζαβέλα, οι Μανιάτισσες. Τα ονόματα ναυάρχων σαν του Μιαούλη, του Σαχτούρη, πυρπολητών σαν του Κανάρη και οι θυσίες των νησιών μας, Χίος, Ψαρά, Κάσος, Αρκάδι και ολόκληρη η Κρήτη, λάμπουν αιώνια στη συνείδηση των Ελλήνων, μαζί με το Ζάλογγο, την Αραπίτσα της Νάουσας και την έξοδο του Μεσολογγίου.

Το πεδίο της πολιτικής και της διπλωματίας υπήρξε εξίσου χρήσιμο για την έκβαση του Αγώνα. Πολιτικοί και αγωνιστές συνυπάρχουν και εναλλάσσονται σε αυτούς τους ρόλους. Παρά την αντίδραση της Ιεράς Συμμαχίας η επανάσταση επικράτησε. Οι Εθνοσυνελεύσεις στην Επίδαυρο, στο Άστρος Κυνουρίας, στην Τροιζήνα, στο Άργος, καταρτίζουν το Σύνταγμα με προμετωπίδα την επίκληση στην Αγία Τριάδα κατοχυρώνοντας ταυτοχρόνως τη θρησκευτική ελευθερία και δημιουργούν την πολιτική διοίκηση του ελληνικού κράτους, που το στηρίζει η αναγνώριση από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής με το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης (4 Απριλίου 1826), την Συνθήκη ειρήνευσης του Λονδίνου (6 Ιουλίου 1827), τα διαδοχικά Πρωτόκολλα του Λονδίνου (1830). Παράλληλα συνάπτονται τα δάνεια του Αγώνα, μια κακή παράδοση που μας ακολουθεί ως σήμερα. Τελικά τα συμφέροντα των προστάτιδων δυνάμεων εναρμονίστηκαν με τον πόθο των Ελλήνων. Όταν ο Ιμπραήμ φαινόταν να κυριαρχεί στρατιωτικά έγινε η ναυμαχία του Ναβαρίνου, (20 Οκτωβρίου 1827) από το συνασπισμένο στόλο Άγγλων, Γάλλων και Ρώσων, αργότερα ο ρωσοτουρκικός πόλεμος (1828), η παρουσία γαλλικών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο  και η άφιξη του Καποδίστρια (που δολοφονήθηκε στις 27-09-1831) οριοθετούν την ανεξαρτησία του νεοσύστατου κράτους. Η Οθωμανική αυτοκρατορία με τη συνθήκη της Ανδριανούπολης (1829) αναγνωρίζει την αυτονομία του ελληνικού κράτους και κατόπιν (1832) την ανεξαρτησία του.

Σήμερα 200 χρόνια μετά τιμούμε και θυμόμαστε την παλιγγενεσία με πολλές εκδηλώσεις. Την γιορτινή ατμόσφαιρα βαραίνουν ίσως κάποια γεγονότα και αγωνίες. Πόλεμοι και ακοές πολέμων υπάρχουν τριγύρω μας. Πανδημίες και άλλες προκλήσεις. Αμφισβήτηση και αποδόμηση. Ιδεολογικές ιστορικές προσεγγίσεις. Όμως οι αρετές των ανθρώπων που αγωνίστηκαν είναι η έμπνευση και η κινητήρια δύναμη για τις κατακτήσεις του μέλλοντος. Ακολουθώντας τις ίδιες αρετές, τα ίδια ιδανικά, το παράδειγμα τους, θα κάνουμε την δική μας δημιουργική επανάσταση εναντίον της αδιαφορίας, του κακού εαυτού μας, της τελμάτωσης. Καθένας από το δικό του μετερίζι ας αγωνιστούμε για τη βελτίωση του κόσμου μας, όλοι κάνουμε τον προσωπικό μας αγώνα, όπως και οι ήρωες του ’21. Καθένας με ησυχία και σιωπή ας αναλογιστούμε τις ευθύνες μας και ας δούμε πως μπορούμε να βελτιώσουμε τον εαυτό μας και τη γενικότερη κατάσταση ώστε αντάξια να αντικρίζουμε τους ήρωες μας. Ίσως έτσι δούμε τη ημέρα αυτή ως ημέρα χαράς και ελπίδας για όλους, σε ένα κόσμο που η ελπίδα έχει καταντήσει μια σπάνια πολυτέλεια. Ίσως έτσι καταλάβουμε το λόγο που οι πατέρες μας θέσπισαν την κατεξοχήν ημέρα της ελπίδας, την ημέρα που ξεκίνησε η σωτηρία των ανθρώπων, ως ημέρα σωτηρίας και του υπόδουλου γένους μας. Ας ευχηθούμε ο Θεός να μην κατέβει μόνο μέσα στην μήτρα της Παναγίας, αλλά και μέσα στις καρδιές μας. Ας μην συλληφθεί μόνο ο Χριστός, αλλά και η ελπίδα μέσα μας, σε ένα κόσμο που στερείται ελπίδας.