Η χρήση των Πατέρων στις Πατριαρχικές Αποδείξεις «ἐπί τῷ Άγίῳ Πάσχα» (1992-2021) ΠΑΕΑΚ Ἀφιερωματικός Τόμος ἐπί τῆ πεντηκονταετίᾳ Ἀρχιερατείας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου Α΄

Ο λόγος του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχη απευθύνεται στον πιστό αλλά και σε κάθε άνθρωπο καλής θέλησης, όπως συνηθίζει να λέει. Είναι λόγος ενότητας και αγάπης και πρόσκληση για βίωση της Θεανθρώπινης κοινωνίας, βασισμένος στην διδασκαλία και την Παράδοση της Εκκλησίας.

 Στο παρόν κείμενο εξετάζουμε τον επισήμως διατυπωμένο λόγο, όπως εμφανίζεται στις εορταστικές εγκυκλίους για το Πάσχα, τις Πατριαρχικές Αποδείξεις όπως ονομάζονται, από την πρώτη που εξαπέλυσε το 1992 μέχρι αυτή του παρελθόντος έτους 2021. Το σύνολο των κειμένων θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πατερικό. Θα περιοριστούμε όμως στην εξέταση των αυτούσιων παραθέσεων πατερικών λόγων, που δεν υπάρχουν σε όλες τις εγκυκλίους. Δεν περιλαμβάνουμε τις υμνολογικές αναφορές που επηρεάστηκαν ή είναι αυτολεξεί αποσπάσματα πατερικών έργων. Χωρίζουμε σε τρεις παραγράφους, περίπου ανά δεκαετία, τις εγκυκλίους και αποφεύγουμε τις ακριβείς παραπομπές για να μην επιβαρύνουμε το κείμενό μας.

Στην πρώτη εγκύκλιο, που υπογράφει ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος το 1992, αναφέρει «τήν ἐπιγραμματικήν ρῆσιν τῶν Πατέρων, ὅτι Ὀρθοδοξεῖν ἐστί σχοινοβατεῖν.» Αυτή τη γνωστή φράση, που αποδίδεται από άλλους στον Γρηγόριο Θεολόγο και από άλλους στον Γρηγόριο Παλαμά, δεν κατορθώσαμε να εντοπίσουμε αυτολεξεί σε κάποιο έργο τους, ωστόσο απηχεί το πνεύμα των Πατέρων. Επισημαίνει την ανάγκη επαγρύπνησης στην πνευματική ζωή. Το επόμενο έτος 1993 έχει τα θριαμβικά ερωτήματα από τον Κατηχητικό Λόγο του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. «Ποῦ σου θάνατε τό κέντρον, ποῦ σου Ἅδη τό νῖκος;». Το 1994 επαναλαμβάνει την παραπάνω φράση και προσθέτει το «Ἀνέστη Χριστός καί πεπτώκασι δαίμονες» από το ίδιο κείμενο. Ακόμη παραθέτει αποσπάσματα από τον Λόγο εις τα Θεοφάνεια, του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, «Χριστός ἐκ νεκρῶν ... καί θάνατος καταλύεται, καί ὁ παλαιός Ἀδάμ ἀποτίθεται καί ὁ νέος συμπληρούται εἰ τις ἐν Χριστῷ καινή κτίσις», «τό μέγα καί ἱερόν εἶναι παντός τοῦ κόσμου καθάρσιον», «ὤσπερ ἐν τῷ Ἀδάμ ... ἀλλά τά τῆς ἀναπλάσεως». Εξαίρει την νέα ευκαιρία που δίνεται με την ανάπλαση, στον άνθρωπο και την κτίση. Δύο φράσεις εκκλησιαστικών συγγραφέων υπάρχουν στην εγκύκλιο του 1995. Από το Λόγο περί του σωτηριώδους έργου του Κυρίου, του Χρυσοστόμου, «ἀπό θανάτου γεγόναμεν ἀθάνατοι» και τη φράση που αποδίδει στον Κλήμη Αλεξανδρέα αλλά συναντάμε και σε Αναθεματισμό του Ψευδο-Γρηγορίου του Θαυματουργού, «τήν εἰρήνην ἀγαπήσωμεν, τήν ὀμονοίαν ἐπιδειξώμεθα, τήν ἀγάπην γεωργήσωμεν, δι’ ής εὐαρεστείται ὁ Θεός». Φαίνεται η ευεργεσία της αθανασίας, το χρέος και η προοπτική του νέου τρόπου ζωής. Στις Πατριαρχικές Αποδείξεις των ετών 1996, 1997, 1998 δεν υπάρχει παράθεση. Το 1999 χρησιμοποίει πάλι τον Κατηχητικό Λόγο του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου «Πάντες ἀπολαύσατε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως. Πάντες ἀπολαύσατε τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητας», αλλά και τα Κεφάλαια Θεολογικά του αγίου Μάξιμου του Ομολογητή, «γνούς σταυροῦ καί ταφῆς τό μυστήριον ἔγνω τῶν προειρημένων τούς λόγους», «τῆς ἀναστάσεως μυηθεῖς τήν ἀπόρρητον δύναμιν, ἔγνω τόν ἐφ’ ῶ τά πάντα προηγουμένως ὁ Θεός ὑπεστήσατο σκοπόν». Μας καλεί στη βίωση των συνεπειών της Αναστάσεως.

Εξετάζοντας τα έτη της επόμενης δεκαετίας παρατηρούμε ότι στα 2000, 2001, 2002, 2003 δεν υπάρχει αυτούσιο απόσπασμα πατερικού κειμένου, αν και είναι σαφείς οι επιρροές. Ο Λόγος περί της του Χριστού Αναστάσεως του αγίου Συμεών Νέου Θεολόγου εμφανίζεται το 2004, «Ἡ πηγή δέ τῆς ζωῆς καί τῆς χαρᾶς εἶναι ὁ Χριστός, ἀγαπητοί ἀδελφοί καί τέκνα, καί καλεῖ ὅλους ἡμᾶς νά γίνωμεν μέτοχοι αὐτῶν τῶν θείων δωρεῶν του». Γίνεται σαφής η πραγματική πηγή και ο τρόπος της σωτηρίας. Μετά την ανυπαρξία παραθέματος τα έτη 2005 και 2006 επανέρχεται το σύνηθες ερώτημα του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου το 2007 «Ποῦ σου θάνατε τό κέντρον, ποῦ σου Ἅδη τό νῖκος;» και μια αναφορά στη Νεκρώσιμο Ακολουθία «φοβερώτατον τό τοῦ θανάτου μυστήριον», του αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού. Παύει ο φόβος του θανάτου για τους μετόχους της Αναστάσεως. Το 2008 εκτός από τις υμνολογικές αναφορές πάλι χρησιμοποιείται ο Κατηχητικός Λόγος του Χρυσοστόμου «Ποῦ σου θάνατε τό κέντρον, ποῦ σου Ἅδη τό νῖκος;» και «Ἀνέστη Χριστός, καὶ ζωὴ πολιτεύεται». Όμως προσθέτει από το Λόγο εις το Άγιον Πάσχα και εις την βραδύτητα  του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, «Χθὲς συνεσταυρούμην Χριστῷ, σήμερον συνδοξάζομαι. Χθὲς συνενεκρούμην, συζωοποιοῦμαι σήμερον. Χθὲς συνεθαπτόμην, σήμερον συνεγείρομαι», που ενέπνευσε και τον ορθρινό κανόνα του Πάσχα. Δεν υπάρχει Ανάσταση αν δεν προηγηθεί το Πάθος. Η μετοχή στο ένα προϋποθέτει την απόλαυση του άλλου. Η δεκαετία (εγκύκλιοι 2009 και 2010) κλείνει χωρίς ακριβείς παραθέσεις, όπως αρχίζει και η επόμενη το 2011.

Στην Απόδειξη του 2012 ο Πατριάρχης γράφει: «Βροντοφωνεῖ σχετικῶς ὁ ἐκ τῶν προκατόχων ἡμῶν Ἱερὸς Χρυσόστομος: “Ἀνέστη Χριστός, καὶ νεκρὸς οὐδεὶς ἐν τῷ μνήματι∙ Χριστὸς γὰρ ἐγερθεὶς ἐκ νεκρῶν, ἀπαρχὴ τῶν κεκοιμημένων ἐγένετο”∙ ἀπαρχὴ δηλονότι τῆς ἀναστάσεως πάντων τῶν κεκοιμημένων καὶ τῶν ἐφεξῆς κοιμηθησομένων, καὶ τῆς μεταβάσεως αὐτῶν ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν». Οι προηγούμενοι μας δείχνουν το δρόμο. Το  2013 περιορίζεται στην υμνογραφία και τον Ιερό Χρυσόστομο όπως και το 2014, «Ποῦ σοῦ, θάνατε, τό κέντρον; ποῦ σοῦ, Ἅδη, τό νῖκος;», ενώ τα επόμενα τρία έτη (2015, 2016, 2017) λείπει κάποια πατερική φράση. Το 2018 πρωτοτυπεί αναφέροντας ονομαστικά τον ιερό συγγραφέα, «συμφώνως καί πρός τό Πατερικόν “Ἐκεῖνον μάλιστα ἡγοῦ εἶναι πλησίον, τόν δεόμενον, καί αὐτεπάγγελτος ἐπί τήν βοήθειαν βάδιζε” (Ἰσίδωρος ὁ Πηλουσιώτης), ἀποτελοῦν προέκτασιν καί ἔκφρασιν τοῦ εὐχαριστιακοῦ ἤθους τῆς Ἐκκλησίας, ἀποκάλυψιν ὅτι ἡ ἀγάπη εἶναι ἡ βιωματική πεμπτουσία τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, ἔν τε τῷ παρόντι καί ἐν τῇ Βασιλείᾳ τῶν Ἐσχάτων.» Ο άλλος είναι η οδός για να βρούμε την Οδό προς τα έσχατα. Το 2019 αποφεύγει την παράθεση κειμένου ενώ στα επόμενα δύο έτη συσσωρεύει αρκετές και μάλιστα με ακριβείς παραπομπές. Το 2020 από το Λόγο εἰς τό ἅγιον Πάσχα, του Γρηγορίου του Θεολόγου «τό μέγα θαῦμα τῆς ἐμῆς σωτηρίας» PG 36, στ. 664 και στ. 636 «ἡ ἐκ τῶν κάτω πρός τά ἄνω καί τήν γῆν τῆς ἐπαγγελίας πρόοδος καί ἀνάβασις», αλλά και από κείμενο του αγίου Γρηγορίου Παλαμά: «εἶναι ἡ βιωματική βεβαιότης ὅτι ὁ Κύριος ἔπαθε καί ἤχθη εἰς θάνατον δι᾿ ἡμᾶς καί ἀνέστη δι᾿ ἡμᾶς “προοικονομῶν ἡμῖν τήν εἰς ἀπείρους αἰῶνας ἀνάστασιν” Λόγος εἰς τήν Ἀνάληψιν, PG 151, στ. 277». Το θαύμα της σωτηρίας έγινε για μας. Ο Κύριος έδειξε τον τρόπο να βιώσουμε την Ανάσταση. Τρεις Πατέρες χρησιμοποιεί ο Πατριάρχης μας το 2021. Τον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, Λόγος Κατηχητήριος εἰς τήν ἁγίαν καί λαμπροφόρον ἠμέραν τῆς ἐνδόξου καί σωτηριώδους Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν Ἀναστάσεως, «Μηδείς φοβείσθω θάνατον∙ ἠλευθέρωσε γάρ ἡμᾶς ὁ τοῦ Σωτῆρος θάνατος. Ἔσβεσεν αὐτόν ὑπ᾿ αὐτοῦ κατεχόμενος. Ἐσκύλευσε τόν ᾍδην ὁ κατελθών εἰς τόν ᾍδην». Τον άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο, Έπη ηθικά, «Ἡ ἐν Χριστῷ ἐλευθερία εἶναι ἡ “ἄλλη πλᾶσις” τοῦ ἀνθρώπου». Τον άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, «πρόγευσις καί προτύπωσις τῆς πληρώσεως καί τῆς πληρότητος τῆς Θείας Οἰκονομίας ἐν τῷ «νῦν καί ἀεί» τῆς ἐσχάτης ἡμέρας, ὅτε οἱ «εὐλογημένοι τοῦ Πατρός» θά ζοῦν πρόσωπον πρός πρόσωπον μετά τοῦ Χριστοῦ, «ὁρῶντες αὐτόν καί ὁρώμενοι καί ἄληκτον τήν ἀπ᾿ αὐτοῦ εὐφροσύνην καρπούμενοι». Αρνούμαστε το φόβο, ελεύθεροι βαδίζουμε στη συνάντηση με τον Ανασταντα Χριστό.

Ως συμπέρασμα της ανάγνωσης των πασχαλινών εγκυκλίων του Οικουμενικού Πατριάρχη μπορούμε να πούμε ότι όλες κινούνται στο πλαίσιο του πνεύματος των αγίων Πατέρων, πολλές από αυτές περιέχουν αυτούσια αποσπάσματα από τα κείμενά τους, όπως και από την υμνολογία, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία (που ξεφεύγουν από το σκοπό του κειμένου μας και δεν εξετάζουμε) και επιχειρούν διάλογο με το σύγχρονο άνθρωπο και τις ανάγκες του, καλούν σε ευφρόσυνη κοινωνία με το Θεό και το συνάνθρωπο, κοινωνία και σεβασμό των προσώπων και της κτίσεως. Ότι υπέγραψε ο Οικουμενικός Πατριάρχης την παρελθούσα τριακονταετία μπορεί να χαρακτηριστεί μνημείο λόγου και απήχηση του πατερικού πνεύματος. Αναμένουμε τη συνέχεια που ευχόμαστε μακρά και αδιάπτωτο.