Τα σκίτσα του Μωάμεθ
Αυτό τον καιρό έχει δημιουργηθεί αναστάτωση στις χώρες όπου υπάρχουν πιστοί του Ισλάμ, σε όλη την υφήλιο. Τρομοκρατικές επιθέσεις και θύματα υπήρξαν σε ευρωπαικό έδαφος. Συζητήσεις γίνονται δημοσίως και ιδιωτικώς. Γράφονται κείμενα και δημοσιεύονται διακηρύξεις οργανισμών και σημαντικών προσώπων, μεταξύ αυτών και θρησκευτικών ηγετών. Ισλαμιστές πιστοί ένωσαν τη φωνή τους και διαδήλωσαν με πιστούς άλλων θρησκειών κάνοντας έκκληση για αυτοσυγκράτηση όλων των πλευρών. Απαράδεκτες κρίθηκαν οι καταστροφές και η βία και καταδικάζονται απ’ όλους.
Αφορμή για τις διαμαρτυρίες, τις διαδηλώσεις, τα βίαια επεισόδια και την τρομοκρατία είναι η δημοσίευση κάποιων σκίτσων, σε εφημερίδες βορειοδυτικών χωρών, όπως η Δανία και η Γαλλία, που αφορούν τον ιδρυτή της μουσουλμανικής θρησκείας, το Μωάμεθ. Αυτά προερχόμενα από ανθρώπους κατά την δική τους ομολογία χωρίς πίστη σε κάτι υπερβατικό, προκάλεσαν το θρησκευτικό αίσθημα των Μουσουλμάνων. Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη αν λάβουμε υπόψη μας και τη θεωρία του καθηγητή Samuel Huntington για τη σύγκρουση των πολιτισμών. Πολύ μελάνι χύθηκε για την υποστήριξη ή την αντίκρουση των απόψεων του και η συγκυρία φαίνεται να τον ευνοεί. Ωστόσο θα μου επιτραπεί να υπενθυμίσω το διαλογο μεταξύ των θρησκειών και των πολιτισμών στον οποίο πρωτοστατεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο και δείχνει ότι αιτία δεν είναι η θρησκεία αλλά ο φανατισμός. Αιτία είναι η έλλειψη κατανόησης και ειλικρινούς διαλόγου, η απουσία αρετής και η αδυναμία αλληλοπεριχώρησης.
Τα φαινόμενα απασχολούν τον κόσμο εδώ και χρόνια. Παλιότερα είχε δοθεί ανάλογη αφορμή. Ο τότε Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών έκανε έμμεση έκκληση στους εκδότες των δυτικών εφημερίδων να μην αναδημοσιεύουν τα σκίτσα, να μη ρίχνουν λάδι στη φωτιά δηλαδή, κατά τη λαϊκή έκφραση. Ζήτησε να αυτολογοκριθούν και να σεβαστούν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των μουσουλμάνων. Δυστυχώς η έκκληση έπεσε στο κενό. Από την άλλη πλευρά η διάθεση των αρμοδίων δεν εμφανίστηκε διαλακτική. Πολλοί ξιφούλκησαν αρθρογραφώντας για την ελευθερία του τύπου, της τέχνης, της έκφρασης, για τη δημοκρατία. Ο πολιτισμός της Δύσης ταυτίστηκε με τις οικουμενικές αξίες και η θρησκευτική πίστη έγινε προσπάθεια να ταυτιστεί με το φανατισμό, το σκοταδισμό, τον φονταμενταλισμό. Παραθεωρήθηκε η διαφορετικότητα κάποιου άλλου πολιτισμού. Άλλωστε η γνώση της ευαισθησίας και του παράπονου του Άλλου δε σημαίνει αναγκαστικά αποδοχή και υιοθέτηση τους.
Το πρόβλημα από την δημοσίευση αυτή είναι διπλό για τους μουσουλμάνους. Πρώτον, αυτή καθαυτή η απεικόνιση του προφήτη τους. Δεύτερον, ο τρόπος αυτής της εικονογράφησης. Στην Δύση δεν υπάρχει γενικευμένα η πρώτη αντίληψη, άλλωστε ο Χριστιανισμός (υπόβαθρο του πολιτισμού μας) χρησιμοποιεί υλικές παραστάσεις των ιερών προσώπων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τις εικόνες, οι Λατίνοι επεκτείνονται και στα αγάλματα, ενώ μόνο οι Προτεστάντες αποφεύγουν τις εικόνες στη λατρεία, όμως δεν αποστρέφονται την τέχνη. Ως συνέπεια στον σύγχρονο πολιτισμό της Δύσης η ζωγραφική γενικά, η προσωπογραφία ειδικότερα, έχουν κατακτήσει το χώρο τους. Η γελοιογραφία μάλιστα εκτιμάται από όλους, κυρίως τους πολιτικούς, (με αυτούς συνήθως ασχολείται) και θεωρείται ως μία των τεχνών. Έτσι είναι δύσκολο για ορισμένους, και ιδιαίτερα τους εκκοσμικευμένους, να καταλάβουν την αντίδραση των ισλαμιστών.
Αντίθετα στην κατεξοχήν ανεικονική θρησκεία του Ισλάμ δεν συνηθίζεται η απεικόνιση των ιερών προσώπων. Μάλιστα σε παλιά χειρόγραφα που εικονίζουν το Μωάμεθ αποφεύγουν να σχεδιάσουν το πρόσωπο του ή το καλύπτουν με ύφασμα. Λόγοι σεβασμού και πιθανόν επιρροές από την Παλαιά Διαθήκη, όπου απαγορεύεται ο εικονισμός του Θεού, συνηγόρησαν στην επικράτηση αυτής της συνήθειας. Στο γεγονός αυτό οφείλεται και η ανάπτυξη πολύπλοκων και όμορφων σχεδίων, εμπνευσμένα από τον φυτικό κόσμο, για την διακόσμηση των χώρων λατρείας τους, τα οποία είναι γνωστά με την ονομασία «αραβουργήματα», προερχόμενη από τους Άραβες καλλιτέχνες.
Ακόμη στην συγκεκριμένη περίπτωση των σκίτσων του Μωάμεθ υπάρχει το ενδεχόμενο να κρύβεται κάποια εύθυμη ή και σατιρική διάθεση των σκιτσογράφων έναντι του εικονιζόμενου προσώπου, πράγμα απαράδεκτο για τους ισλαμιστές. Στη δική τους παράδοση και στα πλαίσια του πολιτισμού τους δεν είναι αρκετά ανεπτυγμένη η ιδέα της ελευθεροτυπίας και της ελευθερίας της τέχνης, τουλάχιστον στα λαϊκά στρώματα τα οποία μαστίζονται και από την έλλειψη παιδείας. Παράλληλα οι έντονες αντιδράσεις έχουν υπόβαθρο στην έννοια του ιερού πολέμου και στην ακραία ερμηνεία κάποιων αποσπασμάτων του κορανίου και εντείνονται από την πραγματική κατάσταση της περιοχής. Υπάρχει και πιθανό μερίδιο ευθύνης των θρησκευτικών και πολιτικών ηγετών, οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις είναι τα ίδια πρόσωπα.
Όλα αυτά τα γεγονότα αναζωπυρώνουν τη συζήτηση σχετικά με τα όρια της τέχνης και το σεβασμό των πεποιθήσεων όλων των ανθρώπων. Η τέχνη είναι ελεύθερη, αλλά μέχρι ασυδοσίας; Αν από την άλλη δεν είναι απολύτως ελεύθερη είναι πραγματική τέχνη; Η ελευθερία της σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία των άλλων, κατά το γνωστό ρητό; Από την άλλη τι γίνεται με τη θρησκευτική ελευθερία; Η θρησκευτική συνείδηση είναι απαραβίαστη; Ως που προστατεύεται, χωρίς να θίγει άλλες εκφάνσεις της ζωής; Τα ερωτήματα χρήζουν απαντήσεων που θα βασιστούν σε σοβαρή αντιμετώπιση, σε θεωρητικό και πρακτικό πεδίο και ξεφεύγουν από το πλαίσιο του κειμένου μας.
Ομολογώ ότι με κάποια πίκρα θυμάμαι ανάλογα σατιρικά σκίτσα για τον Κύριο μας, Ιησού Χριστό ή την Αγία Τριάδα. Δεν υπήρξαν βίαιες αντιδράσεις και πολύ σωστά, αυτό επιτάσσει η διδασκαλία Του. Δεν επιτρέπεται η προσφυγή στη βία. Υπάρχει πάντα ο πολιτισμένος τρόπος και η νόμιμη οδός. Όμως οι λίγες (και μάλλον χλιαρές) διαμαρτυρίες αντιμετωπίστηκαν με χλεύη από τους «προοδευτικούς». Η προσφυγή στα δικαστήρια κάποιων πολιτών θεωρήθηκε απηνής διωγμός. Η Δικαιοσύνη, όταν θέλησε πρωτόδικα να προστατέψει την θρησκευτική συνείδηση που προσβλήθηκε, έγινε προσπάθεια να απαξιωθεί μέσα από την αρθρογραφία. Αντίθετα όταν απόφαση δικαστηρίου δικαίωνει κάποιο αρθρογράφο, καλλιτέχνη ή γελοιογράφο εκθειάζεται ως δημοκρατική και προοδευτική.
Έτσι όμως κινδυνεύουν εξίσου τα ανθρώπινα δικαιώματα πιστών και καλλιτεχνών. Δεν προστατεύονται οι πρώτοι με τη χρήση βίας, ούτε οι δεύτεροι με την ειρωνεία και την αφ’ υψηλού στάση απέναντι στις ευαισθησίες, έστω και λίγων. Οι θρησκείες δεν χρειάζονται δύναμη αλλά πνευματικότητα. Από την άλλη πλευρά δεν μπορεί κάποιοι να κόπτονται για τις μειονότητες και να μην υπολογίζουν την μειοψηφία των πραγματικών και συνειδητών πιστών. Πρέπει να ομολογήσουμε ότι η αυταρέσκεια μας εμποδίζει να κατανοήσουμε τους ‘άλλους’. Είμαστε αυτάρκεις λόγω της υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων!! Άλλωστε υπερασπιζόμαστε την ελευθερία της έκφρασης!! Ερρέτω κάθε άλλο δικαίωμα λοιπόν;
Η πρόκληση είναι επικίνδυνη και μάλιστα αν απευθύνεται σε ανθρώπους με ιδιαιτερότητες, λόγω των ειδικών καταστάσεων που ζουν τα προηγούμενα χρόνια, εννοώ τον πόλεμο και τις συνέπειες του. Αν είμαστε πράγματι πολιτισμένοι και υπερασπιστές των ελευθεριών (άραγε όλων και πάντοτε; Αμφιβάλω για την ειλικρίνεια μας) ας δούμε με άλλο μάτι τις αντιδράσεις και ας περιχωρήσουμε κάθε άνθρωπο.
Πάντως η άποψη ότι υπάρχει πόλεμος των πολιτισμών νομίζω ότι δεν ευσταθεί. Είδαμε μόνο ενέργειες κάποιων φανατικών. Αυτοί πρέπει να λάβουν υπόψη τον Πατριαρχικό λόγο;, κάθε πόλεμος στο όνομα της θρησκείας είναι στην πραγματικότητα πόλεμος εναντίον της θρησκείας. Αν κάποιοι ονειρεύονται έναν άθρησκο πολιτισμό (σχήμα οξύμωρο) εναντίον κάθε πίστης πρέπει να ξέρουν ότι στην ιστορία δεν έχει υπάρξει ανάλογο σχήμα. Καλώς ή κακώς η πίστη δεν είναι μόνο προσωπική υπόθεση, έχει κοινωνικές διαστάσεις και διαμορφώνει αντιλήψεις και πολιτισμό. Πρέπει τουλάχιστον να λαμβάνεται υπόψη μαζί με άλλες παραμέτρους όταν ενεργούμε. Οι πιστοί ας ζητούμε τη βοήθεια του Θεού, γιατί οι φανατικοί δεν έχουν το θεό τους. (Τα παραπάνω γράφονται με επιφύλαξη της διαφοράς της Εκκλησίας από τη θρησκεία. Για την οικονομία της συζήτησης είδαμε τη θρησκεία γενικά ως κοινωνικό φαινόμενο.)
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ για εμβάθυνση στο θέμα
ΑΝ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ, Ισλάμ, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2006
Κ.Δ. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ, «Μουσουλμανισμός», ΘΗΕ τ. 9, σσ. 113-133
Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, «Τζαμίον», ΘΗΕ τ. 11, σσ. 736-744
ΗΛ. ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΗΣ, Τζιχάντ, ο ιερός πόλεμος του Ισλάμ, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2003
Θ.Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ΣΤ. ΦΩΤΙΟΥ, ΑΝ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ, Τρομοκρατία και πολιτισμός, εκδ. Αρμός 2013